Ekonomideki İlk Spekülasyon: Lale Çılgınlığı, Lale Balonu veya Lale Enflasyonu

Lale’nin Avrupa’yla tanışması Kutsal Roma Cermen İmparatorluğu Osmanlı büyükelçisi Ogier de Busbecq ‘ın Osmanlı topraklarından getirdiği lale soğanlarını Viyana’daki bahçesine ekmesiyle başlar. Bir süre sonra, Viyana’dan Avrupa’nın farklı yerlerine dağılan laleler sert iklim koşullarına dayanması ve muazzam görüntüleriyle Avrupa’nın birçok kentinde yaygınlaşmaya başlar.

17.yüzyılın başlarında Avrupa’nın birçok ülkesine yayılmış olsalarda, lale soğanlarının yoğun olarak üretildiği ve ticaretinin yapıldığı yer Hollanda’dır. Hollanda pazarında, yüksek miktarlarda lale soğanı alışverişi oluyor ve ülkede üretilen lale soğanları Avrupa’nın başka şehirlerine de ihraç ediliyordu.

Hollanda, 17.yüzyılın başından itibaren ticaretten elde ettikleri yüksek kazançlar sayesinde kişi başına geliri dünya’nın en yüksek ülkesi konumuna yükselmişti. Bu dönem daha sonraları Hollanda Altın Dönemi olarak adlandırılmıştır.

Tüccarların yüksek gelirler elde etmesi ve ülkenin giderek refah düzeyinin artmasına ek olarak lalenin Avrupa’da yetişen bitkilerin hiçbirinde bulunmayan eşsiz görüntüsü, renkleri ve zerafeti ile birleşince zengin ve soylu kişiler laleye yetiştirmeye ve ticaretine yönelmeye başlamışlardır. Lale o dönemde aynı zamanda bir zenginlik sembolü olarak da kullanılmaya başlanmıştır.

Lale soğanlarına olana talebin yükselmesi ile birlikte hem yüksek talebi karşılamak hem de ürünü daha çekici hale getirmek için lale soğanları farklı renklerde ve adlarda piyasaya sürülmeye başlanmıştır. Lale soğanları, pazarda alıcının ilgisini çekecek General, Amiral, Generallerin Generali, Amirallerin Amirali vs isimleri yer almaya başlamış ve lale soğanları diğerlerinden farklı bir konuma yükseltilmeye çalışılmıştır.

1633 - 1637 yılları arasında değeri düşmeksizin artan laleler artık toplum arasında bir yatırım ve kazanç aracı olarak görülmeye başlanmıştır. Toplumun her kesiminden kişiler; işçiler, yatırımcılar, köylüler, öğrenciler, çiftçiler, askerler vs birçok meslek grubundaki kişiler lale alıp satmaya başlamışlardır. Lale fiyatlarındaki muazzam ve sürekli artış herkesi artık lale piyasasının içine sokmuştur. İnsanlar artık nadir olan bir lale soğanına sahip olabilmek için evlerinden, arsalarından, hatta depolarındaki onlarca ton malzemeden vazgeçmişlerdir. O dönemde bu hareket çok mantıklı gözüküyordu, çünkü lale hiçbir zaman kaybetmiyor hatta bir gecede bütün hayallerinize kavuşmanızı sağlıyordu.

Lale soğanı pazarında kimi zaman bir lale soğanı gün içinde herhangi bir lale alışverişi olmadan yani tarlada hasadı yapılmamış olmasına rağmen günde 10 kere el değiştirir duruma gelmiştir. Pazardaki kontrolsüz büyüme ve halkın mantıklı olmayan bu davranışı, ileride tarihin ilk ekonomik spekülasyonu olarak adlandırılacaktı.

1637 yılının Şubat ayına gelene kadar fiyatı sürekli olarak artan lale soğanları bu tarihe kadar eşi benzeri görülmemiş fiyatlar ile alıcı buluyordu. Öyle ki Lale piyasası 1637 yılının Şubat ayında çökmeden önce, nadir bir lale soğanının fiyatı yetenekli ve uzman bir işçinin 10 yıllık gelirine veya lüks bir evin fiyatına eşit noktaya kadar yükselmişti. Lale Çılgınlığı döneminde ise bazı lale soğanları çeşitleri toprak karşılığında da satıldığı da oluyordu. Semper Augustus adlı nadir bulunan lale türü , kimi zaman 12 dönümlük ekilebilir bir arazi karşılığında alınabiliyordu.

Lale fiyatlarının sürekli yükselişi, 1637 yılı Şubat ayında son buldu, bu ay içinde fiyatlar kademeleri azalmaya başladı. Aynı ay içinde de bütün lale piyasası çöktü, lale soğanları Şubat ayı içinde % 99,99 ‘luk bir değer kaybına uğradı, lalelerin pazarda artık parasal olarak hiçbir değeri kalmadı.

Lale balonun patlamasının asıl nedeni olarak artık lale fiyatlarının akıl almaz fiyatlara yükselmesi sonucunda talebin düşmeye başlaması ile birlikte panikleyen lale tüccarlarının bir anda elindeki bütün lale soğanlarını çıkarmaya çalışması sonucunda pazarda laleye olan güvenin sarsılmasıydı. Balonun patlaması sonucunda birçok kişi batmak zorunda kalmış ve çoğu kişi bütün servetlerini bir gecede kaybetmişlerdir.

Son dönemlerde Lale Çılgınlığını tekrar değerlendiren ekonomistler, o dönemde yaşanan çoğu olayın gerçeğini yansıtmadığını düşünüyor. Özellikle 17.yüzyıldan günümüze ulaşan yetersiz verilerin bu olayı değerlendirmek ve bir balon olduğunu söylemek için yetersiz olduğunu konusunda görüş bildiriyorlar. Günümüze kadar ulaşan bilgilerin çoğunun ingiliz gazeteci Charles Mackay tarafından yazılmış olan kitabındaki(Extraordinary Popular Delusions and the Madness of Crowds ) söylemlere dayandığından, kendisinin ekonomist değil de gazeteci olmasından dolayı, bu dönemde lale pazarındaki yaşanan gelişmeleri abarttığını, olayın aslına bakılırsa o tarihlerde dramatik gelişmelerin yaşanmadığı konusunda görüş bildiriyorlar.

Kimi uzmanlara göre ise günümüze kadar ulaşan bilgilerden; Hollanda ekonomisini bu olaydan büyük yara aldığı, halkın büyük bir kısmının bu olaydan etkilendiği, çoğu lale tüccarının batmak zorunda kaldığı, insanların intihar ettiği vb. olayların doğruluğu tartışmalı olsa bile, o dönemde yaşanmış olan bu ekonomik durumun tarihteki ilk balon olarak adlandırılmaya devam edeceğini çünkü hiçbir ekonomik yöntemin lale soğanlarındaki % 99,99 değer kaybını açıklayamayacağını savunuyorlar.