Kaddafi Döneminde Libya

Bu makalenin konusu olarak, Libya’nın bugünkü durumu ve Türkiye'nin Akdeniz ve Libya’daki pozisyonu seçmiştim. Ancak Libya’nın nasıl iş savaşa sürüklendiğini ve bugünkü duruma nasıl geldiğini anlamak için 2011 yılı öncesine(Arab Baharı) yani Kaddafi dönemine gitmek gerekiyor. Bu makale kapsamında sadece Libya'nın Kaddafi dönemini ana hatlarıyla değerlendireceğim, daha sonra başka bir makalede Libya’da bugün yaşanan olayları yazacağım. Muammer Kaddafi dönemi, Libya’da bugünkü yaşanan iç savaşın başlangıç noktasını oluşturuyor.

Muammer Kaddafi 1942 yılında Sitre’de doğdu. İlerleyen dönemlerde Libya Kraliyet Muhafızlarına katılan Kaddafi. 1969 yılında Kral İdris’e darbe yapan 70 kişilik Özgür Subaylar Hareketinin içinde etkin rol aldı. Darbenin yapılmasındaki temel nedenlerden biri, 1959 yılında Libya’da keşfedilen zengin petrol yakıtları gelirlerinin tamamına yakınının Kral İdris ve çevresince paylaşılmasıydı. Ülkenin doğal kaynaklarının bir grubun ve kişinin elinde tutulması ülkede huzursuzluğu artırmıştı

Darbeyi, Kaddafi'nin aralarında bulunduğu 70 kişilik Özgür Subaylar Hareketi adı altında birleşen genç subaylar gerçekleştirdi. Darbe, kansız ve hızlı bir şekilde başarıya ulaştı. Darbenin yapıldığı sırada Kral İdris'in Türkiye ziyaretinde olması darbenin başarıya ulaşmasındaki en büyük etkenlerden biriydi.

Darbeyi gerçekleştiren Özgür Subaylar Ordusu, ülkenin kontrolünü aldıktan sonra bir süre sonra adlarını Devrim Komutanlığı Konseyi olarak değiştirdiler.Kral İdris’in ülkeyi terk etmesinden sonra Libya Devrim Komutanlığı Konseyi başkanlığında bulunan Kaddafi, monarşiyi kaldırdı. DKK’nın ülkenin başına geçerken ki sloganları özgürlük, sosyalizm ve birlikti. Yeni yönetimin yaptıkları ilk icraatlardan biride Libya Krallığı olan ülkenin adını Libya Arap Cumhuriyeti değiştirmek oldu.

Kaddafi ülkenin kontrolünü aldıktan sonra, petrolden elde edilen yüksek gelirler sayesinde ülkede hızlı bir kalkınma hamlesi başlattı. Kaddafi eğitimi hem erkekler hemde kadınlar için zorunlu hale getirdi. Sağlığı ülke çapında her vatandaş için ücretsiz yaptı ve halkın barınma ihtiyacını gidermek için kaynak ayırdı ancak bu projeyi istediği gibi tamamlayamadı. Petrolden elde edilen yüksek gelir bir yandan ülkenin refah seviyesini yükseltirken bir yandan da buradan elde edilen gelirler ülke için olumlu projeler için harcanıyordu. Kaddafi'nin hayata geçirmek istediği projelerden biri de ülkenin kendi kendine yetebileceği bir tarıma sahip olmasıydı. Bu hedefi gerçekleştirmek tarıma yüksek miktarlarda kaynak ayırdı. Libya'da kişi başına gelir Kral İdris dönemine göre 11.000$ artmıştı. O dönemde Libya, Afrika kıtasındaki kişi başına milli gelir sıralamasında ilk beş ülke içerisinde yer alıyordu.

Kaddafi, ülke içindeki başarılı girişimlerine rağmen dış politikada ise her zaman sıkıntılı günler yaşadı. Batı ülkeleri ile başından beri yaşanan gerilimler Kaddafi’yi yönetimi boyunca yeni müttefikler aramaya itti. Kaddafi döneminde doğu bloğu ülkeleriyle sıkı bir ilişkiye giren Libya, aynı dönemde Sovyetler Birliği ile de geniş dostluklar kurdu. Libya'nın dış politikadaki yönünü doğuya çeviren Kaddafi'nin bu politikası batı dünyası tarafından hoş karşılanmadı. Kaddafi’nin ülkedeki petrol ve bazı sektörlerdeki yabancı şirketleri devletleştirmesi Avrupa ve Amerika ile zaten arası iyi olmayan Kaddafi’nin belli bir süre yaptırımlara maruz kalmasına neden oldu. Bu yaptırımlar 11 Eylül saldırılarına kadar devam etti, bu tarihten sonra Libya’nın nükleer programını kısması ve ülkeye enerji sektörüne batılı şirketleri davet etmesiyle yaptırımlar kısmen de olsa yumuşadı.

Kaddafi dönemi boyunca Libya’nın ortalama kişi başına milli geliri 14.000$ civarında seyretti. Kişi başına milli gelir, bazı yıllarda Amerika ve Avrupa'yı geçti. Kaddafi'nin yönetimi boyunca ülkeye olan katkısı yadsınamazdı. Libya, Kaddafi döneminde kadın hakları konusunda ilerlemiş, kadınlar erkekler kadar işe katılım sağlamış, eğitim ve boşanma haklarına sahip olmuşlardı. Libyadaki ortalama yaşam süresi yükselmişti. Okur yazarlık oranı %88 kadar yükselmiş hem ekonomik hemde gelişmişlik ve refah düzeyi Mısır’dan ve Tunus’dan daha iyi duruma gelmişti.Libya, 2010 yılı İnsan hakları gelişimi indexinde Afrika kıtasının en iyi ülkesi konumundaydı.

Kaddafi dönemindeki Libya’da yaşanan en büyük sıkıntılardan biri hiç şüphesiz düşünce özgürlüğünün kısıtlanmasıydı. Ülke nüfusunun yaklaşık %20'si, Kaddafi ve Kaddafi yönetimindeki komisyonlar için muhbirlik yapıyordu. Devlete karşı yapılan kapalı kapılar ardında yapılan bir eleştiri gün içinde Kaddafi’ye ulaştırılıyor ve kişiler hakkında yönetimin hak görmüş olduğu işlemler yapılıyordu.

Libya, Kaddafi döneminde insan hakları konusunda ağır aksakta olsa gelişimine devam ediyor ve ekonomik olarak da belirli bir seviyeyi koruyordu. Libya Kaddafi döneminde yaşanan ekonomik ilerlemelerde ise gelir dağılımının adaletsiz dağıtılması söz konusuydu. Kaddafi ve aşiretinin devlet gelirlerinden aslan payını almaları ve devlet içindeki yolsuzlukların giderek artması halk arasındaki en büyük huzursuzluk kaynağıydı. Kaddafi kendisine yapılan muhalefete kesinlikle katlanamıyordu. 2009 - 2011 yılında bağımsız kuruluşlarca yapılan basın özgürlüğü indexinde Libya Kuzey Afrika'nın en çok sansür uygulayan devletiydi.

Kaddafi her zaman kendisine yapılacak olan bir darbeden korkuyordu. Bunun için orduyu yeterince güçlendirmeden yana değildi. Bilerek askeriyede belirli sayıyı aşmayacak şekilde insani istihdam ediyordu. Komutanlar, kendi kabilesine yakın ve diğer kabilelerden kendisine bağlılıklarını bildiren kişilerden oluşuyordu. Sayısı yeterince olmayan askerlerini içinde Libya vatandaşı kadar diğer ülkelerden getirilen paralı askerlerde yer alıyordu. Silahlı Kuvvetlerini bilerek zayıf bırakması Kaddafi’nin en büyük hatalarından biriydi. 2011 yılında patlak veren Arap Baharı devrimi sonrasında, muhaliflerin saldırılarılarına karşılık verme şansı bulamadı. İlk olarak Trablusgarp ve daha sonrada Sitre’yi kaybeden Kaddafi, Sitre’de bir drenaj borusunda yakalandıktan sonra linç ve işkence edilerek öldürüldü. Kaddafi’nin 42 yıl hükümdarlığı bu şekilde son bulmuş oldu.