Kapitülasyon Nedir?

Kapitülasyon

Kapitülasyon kelimesi dilimize Fransızca'dan geçmiştir ve kısaca bir devletin kendi toprakları içinde başka bir devletin vatandaşlarına karşı tanımış olduğu bazı ekonomik, idari, hukuki ve dini ayrıcalıklar olarak ifade edilebilir.

Osmanlı Devleti'nde ilk kapitülasyonların Kanuni Sultan Süleyman döneminde 1536 senesinde Fransızlara verildiği sanılsa da bu doğru değildir. Osmanlı Devleti'nden önce de İlk ve orta çağda pek çok devlet karşılıklı olarak birbirlerine bu tür ayrıcalıklar tanımışlardır. Osmanlı Devleti'nde ise ilk kapitülasyonlar Orhan Bey döneminde 1352 yılında İtalyan bir şehir devleti olan Cenova'ya (Cenevizliler) verilmiştir. Osmanlılar, Venedik - Ceneviz rekabetini de düşünerek ve her sultan döneminde yenilenmek koşuluyla ilerleyen yıllarda Venedikli tüccarlara da benzer ayrıcalıklar tanıyan kapitülasyonlar vermişlerdir.

15. Yüzyılın sonlarına doğru Anadolu'yu tamamen denetimleri altına alan Osmanlılar, 16. yüzyılın hemen başında Yavuz Sultan Selim döneminde de Mısır ve Suriye'yi fethettiler. Böylelikle Avrupa ile Uzak Doğu arasında eskiden beri çok önemli olan iki ticaret yolu (İpek ve Baharat) Osmanlılar'ın eline geçmiş oldu. İpek ve Baharat Yolu'nun Türklerin kontrolü altına girmesi üzerine bu yolları kullanan diğer Avrupa Devletleri de Osmanlı Devleti'ne müracaat ederek tıpkı Venedikli ve Cenevizli tüccarlara sağlanan ticari ayrıcalıklar gibi kendi tüccarları için de bir takım ayrıcalıklar istediler. Osmanlı Devleti kendi toprakları içinden geçen bu transit ticaretten önemli bir miktarda gelir elde ettiği için ve Avrupa ülkeleri arasındaki ekonomik rekabetten yararlanarak ta siyasi bir takım kazançlar sağlayabileceğini düşünerek bu tekliflere olumlu yaklaştı.

1525 Yılında Kanuni Sultan Süleyman'ı Avrupa'ya yönelten önemli bir gelişme yaşandı. Fransa Kralı I. François (Fransua) Kutsal Roma - Cermen İmparatoru Şarlken (V. Karl) ile girişmiş olduğu Avrupa hâkimiyeti mücadelesi sırasında İtalya’da İspanyollara esir düştü. Madrid’de esir hayatı yaşarken, annesi I. Süleyman’a bir mektup göndererek oğlunu kurtarabilmesi için kendisine yardımcı olmasını istedi. Fransa’yı yanına çekerek Avrupa’daki bu bölünmüşlükten yararlanabileceğini düşünen Kanuni Sultan Süleyman François (Fransua)’ın annesinin yardım teklifini kabul etti ve bir süre sonra da Şarlken Fransuva'yı serbest bırakmak zorunda kaldı. İşte herkesin İlk kapitülasyonlar olarak bildiği 1536 tarihli Osmanlı - Fransız antlaşması bu koşullar altında imzalanmıştı. Kanuni, Fransuva'nın ticaret alanındaki ayrıcalık isteğini hem aradaki dostluğu pekiştirmek ve hem de yeni ticaret yollarının bulunması nedeniyle artık eski önemini kaybetmiş durumdaki İpek ve Bahar Yolu nedeni ile zayıflayan Anadolu'daki ticari hayatı canlandırabilmek açısından uygun bulmuş ve bu antlaşmayı gerçekleştirmişti.

1536 Tarihinde imzalanan bu antlaşmaya göre Fransız tüccarlar Osmanlı sınırları içinde yaptıkları ticari faaliyetler sırasında bir Osmanlı vatandaşının ödediği kadar vergi ve harç ödeyeceklerdi. Aynısı Osmanlı tüccarlarının Fransız toprakları içindeki ticareti faaliyetleri için de geçerliydi. 16. Yüzyılın ortalarına gelindiğinde ise Venedikliler elde etmiş oldukları büyük ayrıcalıklar sayesinde Osmanlı dış ticaretinin büyük bir bölümünü denetimleri altına almış durumdaydılar. Her iki hükümdar hayatta olduğu sürece geçerli olacak olan bu antlaşma Kanuni'nin ölümünden sonra 1569 senesinde yeniden güncellenmiş ve Fransız tüccarlara tanınan ayrıcalıklar daha genişletilmişti. Böylelikle Venedikliler'in elindeki ticaret üstünlüğü yavaş yavaş Fransızlara doğru kaymaya başladı. 17. Yüzyıla girdiğimizde ise yılda 1000 civarındaki Fransız bandıralı ticaret gemisi Osmanlı sularında faaliyet göstermekteydi ve ayrıca Fransızlar, İngiltere ve Venedik dışındaki devletlerin gemilerinin de kendi bayrağı altında ticaret yapmalarına izin veriyordu.

1581 Yılında Osmanlı Devleti'nden ilk ticari ayrıcalıkları elde eden İngiltere 17. yüzyılda giderek üstünlüğü ele geçirmeye başladı. Bu nedenle 17. yüzyıl boyunca İngiltere ve Fransa arasında büyük ve zaman zaman da sertleşmeye kadar varan gerginlikler yaşandı. Kapitülasyonlar ilk başlarda Osmanlı Devleti açısından bazı yararlar sağladıysa da ilerleyen yıllarda giderek zararlı olmaya başlayarak ülkenin iç ve dış ticaretinin büyük bir bölümünün Avrupalı devletlerin denetimi altına girmesine neden oldu. En son 1718 Pasarofça Antlaşması ile Avusturya ve 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması ile de Rusya bu ülkeler kervanına katıldı.

17. ve 18. Yüzyıl boyunca arka arkaya yaşanan askeri yenilgiler ve bunların getirdiği ekonomik sorunlar ve siyasi çekişmeler 19. yüzyıla girildiğinde Osmanlı Devleti'ni kapitülasyonların esiri haline getirmişti. Ülke adeta bir yarı sömürge durumuna düşmüş ve her çeşit ve ucuz Avrupa malının rahatlıkla alınıp satılabildiği bir pazar haline dönüşmüştü. Bunun sonucu olarak ta ucuz Avrupa mallarıyla rekabet edemeyecek hale gelen yerli küçük üretim çöktü.

Osmanlı Devleti kapitülasyonlardan kurtulabilmek amacıyla ilk olarak Kırım Savaşı'ndan (1853 - 1856) sonra toplanan Paris Barış Konferansı sırasında bir girişimde bulunduysa da Avrupa devletleri tarafından dikkate alınmadı. Kapitülasyonlardan kurtulabilmek amacıyla yapılan ikinci girişim ise Birinci Dünya Savaşı'nda İngiltere, Fransa ve Rusya'nın Osmanlı Devleti'ne karşı diğer cephede yer alması üzerine İttihat ve Terakki hükumetinin tek taraflı olarak 1 Ekim 1914 tarihi itibari ile kapitülasyonların kaldırıldığını ilan etmesi oldu. Ancak Osmanlı Devleti'nin savaştan yenik çıkması üzerine kapitülasyonlar tekrar gündeme geldi ve 1920 yılındaki Sevr Antlaşması'nda yer aldı. Ama Sevr Antlaşmasını tanımayan Ankara Hükumeti'nin Milli Mücadele'den zaferle çıkması üzerine 24 Temmuz 1923 tarihinde imzalanan Lozan Barış Antlaşması ile Avrupa devletleri de kapitülasyonların kaldırıldığını kabul etmek zorunda kaldılar.