Sansür Nedir?

Sansür kelimesi, "değer biçmek, "hüküm vermek" veya "fikir edinmek" gibi anlamlara gelen Latince cencere'den türemiş ve Fransızca censure sözcüğünden dilimize geçmiştir.

Hükumetlerin veya siyasal iktidarların kimi zaman kamu yararını gerekçe göstererek veya kamu yararı bakımından sakıncalı bulduğu bazı haber, dergi, gazete, kitap, film veya oyunların önceden kontrol edilerek bir kısmının veya tümünün yasaklanmasına sansür veya sansürleme denir.

Sansürün insanlık tarihinin çok eski çağlarından beri uygulandığını gösteren pek çok örnek bulunmaktadır. Örneğin, Çin'in ilk imparatoru ve Qin hanedanlığının kurucusu Çin Şi Huang (M. Ö. 259 - 210), M. Ö. 213 yılında tarihe "Kitapların Yakılması" olarak geçecek olan ve Konfüçyüsçü bilim adamlarınca yazılmış bütün eserlerin yok edilmesini emreden bir karar almıştır. Roma İmparatorluğu'nda vergilerin düzenli olarak toplanabilmesi amacıyla ilk başlarda yalnızca nüfus sayımı yapmakla görevlendirilmiş olan sansürcülerin yetkileri, ilerleyen yıllarda devlet güvenliğini riske atabileceği düşünülen yazılı eserleri ve duyuruları da toplatabilmeyi kapsayacak şekilde genişletilmiştir. Avrupa'da, Katolik Kilisesi'nin ilan ettiği Yasak Kitaplar Listesi okunabilecek kitapları sınırlandırmıştır.

Genellikle devletin, dinin ve ahlakın korunması amacıyla alınan sansür uygulaması kararlarının kimi zaman faydalı sonuçları olsa da aşırıya kaçıldığında toplumun haber alma ve bireylerin düşüncelerini ifade edebilme özgürlüğünü kısıtlayıcı boyutlara ulaştığı da görülmüştür. Matbaanın bulunuşu ve kitap basımındaki patlamayla birlikte Avrupa'daki sansür uygulamaları kurumlaşmıştır. Hükumetler kamu yararı gerekçesiyle yasal düzenlemelere giderek sansürü hukuksal bir temele oturtmuş ve böylelikle çağdaş anlamda ilk sansür kurumları da oluşturulmuştur. 17. ve 18. Yüzyıl boyunca İngiltere ve ABD'de katı sansür uygulamalarına karşı verilen uzun mücadeleler sonucunda sansürün kapsamı basın ve düşünce özgürlüğünü teminat altına alacak şekilde daraltılmıştır.

Osmanlı Devleti'nde ilk sansür uygulaması 31 Aralık 1864'te yürürlüğe giren Matbuat Nizamnamesi (Basın Tüzüğü) ile başlamıştır. İlk basın yasası olarak ta bilinen ve 3 yıl boyunca yürürlükte kalmış olan bu nizamnameyle gazete ve dergi çıkartmak tamamen izne bağlanmış ve hükumete de gerekli gördüğü hallerde yayın organlarını kapatma yetkisi tanınmıştır. II. Abdülhamid döneminde (1876 - 1909) ise basına karşı sert bir sansür uygulanmış ve 1881 yılında kurulmuş olan Encümen-i Teftiş ve Muayene teşkilatına bütün gazete, dergi ve kitapları denetleme yetkisi verilmiştir. Bu dönemde sakıncalı olduğu gerekçesiyle pek çok gazete ve dergi kapatılmış ve bazı kitapların basımı da yasaklanmıştır.

1908 Yılında ilan edilen II. Meşrutiyet ile birlikte basına uygulanan sansür de kaldırılmıştır. Bugün II. Meşrutiyet'in ilan edildiği 24 Temmuz günü ülkemizde basın bayramı olarak kutlanmaktadır. Mütareke yıllarında (1918 - 1922) işgal güçleri basına karşı sert bir sansür uygulamış ve Milli Mücadeleyi destekleyen çok sayıda gazete ve dergi kapatılmıştır.

Cumhuriyetin ilk döneminde de zaman zaman basın denetim altına alınmaya çalışılarak sansür uygulamasına gidilmiştir. II. Dünya Savaşı (1939 - 45) yıllarındaki tek parti iktidarı döneminde de basına karşı sansür ve denetim uygulanmıştır. 1960 darbesinden sonra hazırlanan 1961 Anayasası basına sansür uygulanamayacağını garanti altına almış olsa da sıkı yönetim dönemindeki uygulamalar bir nevi gizli sansür olarak değerlendirilmiştir. 1980 darbesinden sonra hazırlanan 1982 Anayasası'nda da basına karşı sansür uygulanmayacağı hükmüne yer verilmiş olsa da bazı istisnalar getirilmiştir.

Bugün gerek kendi ülkemizde gerekse yurt dışındaki pek çok ülkede twitter, facebook, youtube ve instagram gibi sosyal paylaşım sitelerine kimi zaman getirilen kısıtlamalar bazı çevreler tarafından bir nevi sansür uygulaması olarak değerlendirilmekte ve kamu oylarında da ciddi tartışmalara neden olmaktadır.